Literatura wojenna cieszy się w naszym kraju niesłabnącą popularnością - każde kolejne świadectwo tamtych dni, każde spojrzenie na ówczesne realia przez pryzmat losów ofiar, świadków czy zbrodniarzy poszerza i wzbogaca naszą perspektywę i świadomość. Nie inaczej jest w przypadku "Ostatniego pociągu do Paryża", opartej na faktach powieści amerykańskiej autorki Michele Zackheim; tym razem czytelnik ma okazję przyjrzeć się pełnej grozy przedwojennej i wojennej rzeczywistości, ludzkim wyborom i dramatom oczami nowojorskiej Żydówki, zagranicznej reporterki i korespondentki wojennej w Paryżu i Berlinie.

Lata 30-te XX wieku, Nowy Jork. Rose Manon pracuje w wymarzonym zawodzie dziennikarki, jednak pisanie artykułów do rubryk towarzyskich nie zaspokaja jej ambicji i ducha przygody. Lata ciężkiej pracy nie idą jednak na marne - kiedy dostaje posadę zagranicznej korespondentki w "Kurierze Paryskim", czuje się tak, jakby złapała Pana Boga za nogi. Bez żalu wyjeżdża do Europy zostawiając żydowską rodzinę, z którą nigdy się nie identyfikowała i zrywając toksyczne relacje z egoistyczną, nieczułą  matką. W Paryżu, ukrywając swoją płeć i pochodzenie pod pseudonimem R.B.Manon, zyskuje uznanie, szacunek i sławę. Doceniając jej profesjonalizm, szef wysyła ją do Berlina w roli korespondentki politycznej; jest rok 1937, nasilają się prześladowania żydowskiej ludności, Rose z przerażeniem obserwuje ponurą rzeczywistość III Rzeszy - nie dając omamić się propagandzie i cenzurze, jak większość berlińskich dziennikarzy dostrzega, jak Hitler spycha Europę na skraj wojny. W samym środku tego szaleństwa poznaje Leona - niemieckiego grawera skrywającego niebezpieczną tajemnicę. Wybuch wojny sprawia, że Rose będzie zmuszona stawić czoło temu wszystkiemu, przed czym uciekała całe życie i dopiero czas pokaże, czy wyszła z tej próby zwycięsko.

Choć fabuła powieści Michele Zackheim osadzona jest w europejskich realiach II wojny światowej, czytelnik ma szansę spojrzeć na nie z rzadko spotykanej perspektywy - amerykańskiej Żydówki i korespondentki wojennej w jednej osobie. To bardzo specyficzny punkt widzenia, a kluczem do niego jest skomplikowana osobowość bohaterki. Ukształtowała ją przede wszystkim trudna, toksyczna relacja z egoistyczną, nieczułą matką - Rose od dzieciństwa czuła się niekochana, a ciągłe zabieganie o uwagę i akceptację matki przełożyło się na ambitną chęć udowodnienia otoczeniu swojej wartości - to jej się zresztą udało, ciężka praca w zdominowanym przez mężczyzn świecie dziennikarskim zaowocowała uznaniem i szacunkiem współpracowników i czytelników. Nie udało jej się jednak zyskać tego, na czym zależało jej najbardziej - uczucia matki; choć obie były na siebie skazane, połączyła je raczej więź przypominająca miłość - nienawiść. Rose nigdy nie wybaczyła matce, że zmuszona była dla niej poświęcić miłość swojego życia, nieustannie też ubolewała nad podobieństwem ich charakterów, który nie pozwalał jej nawiązać trwałych i głębokich relacji międzyludzkich. To właśnie jeden z głównych motywów powieści Zackheim - samotność wynikająca z poczucia wyobcowania, specyficznego chłodu uczuciowego uniemożliwiającego zaangażowanie się w jakikolwiek trwały związek.

Kolejnym ważnym aspektem tego motywu jest kryzys tożsamości, jaki przeżywa Rose. Nigdy nie uważała się za Żydówkę, odżegnywała się od swych korzeni, lubiła myśleć o sobie jako o kosmopolitce - ignorując niebezpieczeństwo grożące osobom żydowskiego pochodzenia w nazistowskich Niemczech, zabiega o pracę korespondentki politycznej w Berlinie - i dopina swego. Choć na miejscu dokumentuje nasilające się prześladowania ludności żydowskiej (zakładanie gett, pokłosie ustaw norymberskich, wydarzenia Nocy Kryształowej) i zwraca uwagę na eskalację antysemityzmu, nadal nie potrafi zaakceptować kwestii swego pochodzenia i uwierzyć w grożące jej niebezpieczeństwo. Być może podświadomie przestrogą staje się dla niej ponury los jej kuzynki, amerykańskiej aktorki Stelli, dumnej ze swego pochodzenia, brutalnie zamordowanej przez niemieckiego psychopatę, Vosberga. Rose traktowała to jako metaforę, zwiastun nadciągającego zagrożenia ze strony Rzeszy i mroczną przepowiednię losu jeśli nie Żydów w ogóle, to całej Europy, ale także jako swego rodzaju ostrzeżenie przed przyznawaniem się do swego pochodzenia. Świadome odcięcie się od korzeni i rezygnacja z rodzinnej przeszłości, a tym samym tożsamości, brak poczucia przynależności do konkretnej grupy i przywiązania do określonego miejsca i wynikająca z tego faktu samotność to kolejny ważny motyw "Ostatniego pociągu do Paryża".

Mogłabym, idąc tropem blurba, napisać, że powieść Michele Zackheim to historia miłosna porównywalna z "Casablanką"; moim zdaniem jednak to opowieść o samotności. Uczucie bohaterki do Leona, niespełniona miłość, której wspomnienie prześladowało ją niemal do końca życia to tylko jeden - choć niezwykle istotny - czynnik, który wpłynął na kształt jej losów i życiowe wybory. Właściwie to opowieść mocno uniwersalna - w końcu każdego z nas w jakimś stopniu zmienia kontakt z innymi ludźmi, jakich spotykamy na swej drodze. W przypadku Rose największy wpływ na jej życie miała matka, ukochany mężczyzna, który został jej odebrany, a także smutna historia z kuzynką Stellą czy tragedia redakcyjnego kolegi Andy'ego.

Wojenne realia, w które została nagle wrzucona bohaterka, nie zdeterminowały jej losów - jak to nieraz czytelnik obcujący z literaturą wojenną miał okazję obserwować - ale z pewnością stały się swego rodzaju katalizatorem zmian w jej życiu; nie warunkiem niezbędnym do ich zaistnienia, ale raczej jednym z możliwych scenariuszy, którego efektem była głęboka, dojmująca, ale poniekąd świadomie wybrana przez bohaterkę samotność. Nie oczekujcie więc po "Ostatnim pociągu do Paryża" opowieści na miarę "Casablanki" czy wstrząsającej historii wojennej - być może jest to kwestia perspektywy, w  końcu bohaterką jest Amerykanka w dość uprzywilejowanej pozycji, nietykalna ze względu na swoją narodowość i wykonywany zawód (do czasu, ale jednak) - choć jest w centrum wydarzeń i z przerażeniem dostrzega zagrożenie ze strony Hitlera dla Europy, opisuje ponurą rzeczywistość chłodnym, profesjonalnym okiem reportera, z dystansu.

Jednak operowanie stereotypowymi obrazami, brak głębi i charakterystycznego dla literatury wojennej niewymuszonego dramatyzmu, powierzchowność opisów i emocjonalny dystans niewyobrażalny dla czytelnika wychowanego na literaturze tego typu, nieco rozczarowują odbiorcę ubóstwem i płytkością tła powieści. Dramatyczne w zamierzeniu sceny nie poruszają tak, jakbyśmy tego oczekiwali, choć jasne jest, że dla autorki były nie lada wyzwaniem. Myślę, że czytelnik musi się pogodzić z taką typowo amerykańską perspektywą, gdzie uproszczenia fabularne wynikają z niezrozumienia europejskich realiów wojennych i w jakimś stopniu na pewno są mechanizmem obronnym na niepojmowalny przez nich rozmiar cierpienia i krzywd. Może nas drażnić taka naiwność, niemniej trzeba o tym pamiętać sięgając po literaturę amerykańską osadzoną w europejskich realiach II wojny światowej.