„Księgi nie są po to, by w nie wierzyć, lecz by poddawać je badaniu”. To Umberto Eco w „Imieniu róży”.

Cóż, dotyczy to nie tylko Nowego Testamentu, który z dużym krytycyzmem postanowił potraktować Robert Graves, ale jego książki także.

Niewiele jest postaci w historii, które prowokowałyby do takich domysłów odnośnie ich życia, jak Jezus z Ewangelii. Niektórzy ryzykują nawet stwierdzenie, że nigdy ktoś taki nie istniał. Autor „Króla Jezusa” takiej tezy udowodnić się nie stara, ale próbuje zrozumieć szereg niejasności, z jakimi ewangeliczne opowieści nas zostawiają i które wielokrotnie przez różnych badaczy kultury, religii zwłaszcza, poddawane były analizom.

Robert Graves, wybitny znawca starożytności, reinterpretuje nie tylko ewangeliczny przekaz, ale całą znaną nam tradycję rozumienia pierwszych lat chrześcijaństwa. Przede wszystkim wychodzi z założenia, że teksty Nowego Testamentu staną się spójną, zrozumiałą dobrze całością tylko wtedy, jeśli dołoży się do nich odpowiedni kontekst. Roztacza zatem przed nami świat politycznych intryg, przenikających się religijnych wierzeń, ujawnia uwarunkowania ekonomiczne, społeczne itd.

Wydaje się jednak, że często postępuje w sposób arbitralny, dowolny, jedne zapisy traktując z niesłychanym zaufaniem, inne odrzucając w całości.

„Z biegiem lat księgi prawnicze i historyczne tak zepsuto, częściowo przez przypadek, częściowo zaś wskutek celowych zmian, że nawet najbieglejsi uczeni nie zdołają rozplątać tej gmatwaniny i odtworzyć oryginalnego tekstu” – powiada jeden z bohaterów o Świętych Księgach hebrajskich. Nasuwa się od razu pytanie, skąd w takim razie tyle wieków później z taką swobodą po świecie wierzeń, obyczajów, tradycji bliskowschodnich porusza się sam Graves?

Mam wrażenie, że wiele jego propozycji reinterpretujących dzieje Jezusa pojawia się na zasadzie pewnej dowolności. Nie oznacza to jednak, że czytelnik nie zyska na tej lekturze przybliżającej całe bogactwo i zróżnicowanie religii, praw, przeciwstawnych ambicji i dążeń, które mogły mieć wpływ na powstawanie Ewangelii.

Możemy się, dla przykładu, dowiedzieć, że „Eucharystia to widomy pomost między judaizmem a greckimi i syryjskimi misteriami”, jak również że „podniesienie do godności królewskiej najstarszego albo jedynego syna, a później jego poświęcenie i spalenie to powszechna praktyka (…) w grupie narodów bliskowschodnich…” Na dzieje Jezusa wpływ decydujący, w koncepcji Gravesa, miały rodowe zwyczaje, zarówno te pisane, jak i przekazywane drogą ustną, oraz intrygi Heroda, którego Jezus był wnukiem. Trzeba przyznać, że Graves wykazuje się ogromną erudycją i pomysłowością w tropieniu prawdziwych przyczyn ukształtowania się religii chrześcijańskiej w takiej postaci, jaką dziś znamy.

Zabawne, że niekiedy wplata w relacje czy spory swoich bohaterów opinie, które może były raczej jego własnymi lub typowymi dla jemu współczesnych. „Ach, jakżeby wszyscy byli szczęśliwi, gdyby tylko Grecy nie byli tak infantylni i pogardliwi, gdyby nie byli takimi miłośnikami uciech nawet w dojrzałym wieku, i gdyby tylko Żydzi nie byli tak ponurzy, staroświeccy i pobożni już w dzieciństwie”.

Albo na przykład to: „Zadaniem wszystkich szkolnych podręczników historii jest umocnić chwałę istniejących aktualnie instytucji i zatrzeć pamięć o instytucjach dawniejszych”.

Słabością dzieła jest nadanie pierwszoosobowemu narratorowi zbyt dużych kompetencji. Wydaje się też niemożliwe, żeby w I wieku naszej ery funkcjonowały takie słowa, jak klub, bankiet, czy pojęcie kryminologii. Możemy zatem mieć tu do czynienia z czytaniem historii wspak.

„Król Jezus” to książka, która – jak sądzę – wywarła jednak duży wpływ na kulturę i mogła inspirować powstanie takich dzieł, jak wymienione tu już „Imię róży”. Mógł na niej skorzystać Dan Brown, pisząc „Kod Leonarda”, ponieważ Graves wyraźnie odnotowuje brak w tradycji żydowskiej kultu Wielkiej Bogini, bóstwa płci żeńskiej, a na tym przecież Brown oparł intrygę fałszerstwa, jakim stało się rzekomo wyeliminowanie roli Marii Magdaleny z historii Jezusa.

Nie zdziwiłbym się też, gdyby autorzy „Żywota Briana” z 1979 roku, członkowie grupy Monty Pythona nie zawdzięczali niektórych pomysłów, a przede wszystkim śmiałości w kreowaniu świata z epoki Jezusa, właśnie Robertowi Gravesowi.

Dla ludzi wierzących Jezus pozostanie Bogiem, z książką Gravesa czy bez niej. Ja zaś cieszę się dodatkowo, że znane mi słowa dziecięcych jasełek: „Królu Herodzie, za twe zbytki idź do piekła, boś ty brzydki” nie straciły na ważności. Typ to był spod ciemnej gwiazdy.

Umieszczenie akcji powieści w czasach Jezusa i uczynienie go jednym z bohaterów czyni tę powieść wartą zainteresowania bez względu na to, jak bardzo rekonstrukcje Gravesa nas przekonają.

Tomasz Filipowicz Sztuka Słowa
www.sztuka-slowa.pl

Król Jezus
Autor: Robert Graves
Wydawnictwo:Officyna , kwiecień 2012
ISBN:978-83-62409-14-3
Liczba stron:400
Wymiary:160 x 240 mm