W naturze człowieka leży fascynacja tym, co niezwykłe i ciekawość świata; potrzeba odkrywania i poznawania jego tajemnic leży u podstaw wszelkich ludzkich działań. Drzemie w nas pragnienie oderwania się od tego, co dobrze znane i rutynowe, chęć zachwytu nad światem, ale i eskapizmu. Czy jednak ucieczka od oswojonej rzeczywistości i zapewniane przez nią poczucie wolności są możliwe w czasach, gdy świat stał się globalną wioską, miejscem dokładnie zmierzonym wzdłuż i wszerz, szczegółowo opisanym i sprawiającym wrażenie, że nie pozostało w nim nic do odkrycia? Świadomość, że większość lokalizacji można precyzyjnie i obiektywnie określić, generuje w nas poczucie straty, potrzebę nowości, tęsknotę za światem nie do końca poznanym, pobudza apetyt na odwiedzanie miejsc położonych poza utartymi szlakami, tajemniczych albo choć zaskakujących. Pociągają nas i kuszą zwłaszcza te miejsca, które wymykają się wszelkim definicjom, pod jakimś względem osobliwe, wyjątkowe, nieoczywiste. Poza mapą to książka o takich właśnie miejscach: utraconych, ukrytych, wymarłych, zaginionych, zapomnianych, odnalezionych przypadkowo, ulotnych, pełnych paradoksów, dezorientujących, dziwnych. O miejscach stymulujących i kształtujących naszą wyobraźnię geograficzną, tworzących obraz świata pełnego tajemnic, które wciąż jeszcze możemy odkrywać. Naprzeciw tym pragnieniom i oczekiwaniom wychodzi autor, Alastair Bonnett, pasjonat psychogeografii, miłośnik miejsc niezwykłych, zainteresowany kwestią związku i zależności ludzkiej tożsamości od miejsca. W swojej publikacji opisał 47 lokalizacji pod jakimś względem niesamowitych, intrygujących, trudnych do jednoznacznego określenia, stawiając jednocześnie pytanie o to, jaką rolę w naszym życiu odgrywa miejsce samo w sobie.

W kolejnych rozdziałach Bonnett omawia lokalizacje najróżniejszego typu i charakteru, a ich rozmaitość przyprawia niemal o ból głowy; są wśród nich zarówno słynne na całym świecie zabytki (jak stara Mekka, systematycznie wyburzana ze względów polityczno-religijnych czy podziemne miasta Kapadocji), jak i miejskie przestrzenie industrialne (opuszczone fabryki, nieczynne stacje metra, systemy podziemnych tuneli, których eksplorowanie staje się modnym i coraz bardziej popularnym hobby). Autor zgłębia ponadto historię wybranych miast o różnym statusie – tu na szczególną uwagę zasługuje choćby Żeleznogorsk, powstałe w czasach zimnej wojny, w całości nastawione na produkcję broni atomowej, wtedy oficjalnie nieistniejące, a dziś – zamknięte dla świata z wyboru jego mieszkańców, czy monumentalny, ale zupełnie nietrafiony projekt chińskiego rządu – nigdy nie zamieszkałe miasto Kangbashi. Przygnębiające wrażenie sprawiają fragmenty o miastach wymarłych lub opuszczonych z powodu klęsk żywiołowych lub katastrof ekologicznych – jak skażony radioaktywnie po wybuchu reaktora w Czarnobylu Prypeć, australijskie Wittenoon, osada znana z wydobycia surowca do produkcji azbestu czy Agdam, miasto w Górskim Karabachu, całkowicie wyludnione z powodu czystek etnicznych między Ormianami a Azerami.
Sporo miejsca autor poświęca także miastom bezprawia – rządzonemu przez somalijskich piratów Hobyo, kontrolowanym przez Al-Kaidę kwaterom w Afganistanie czy rozległym obszarom Kolumbii pozostających pod władzą rebeliantów. Niejako dla równowagi autor opowiada zabawną historię dwóch miast (holenderskiego i belgijskiego); nie dość, że jedno z nich leży w granicach tego drugiego, to na dodatek w każdym z nich istnieją enklawy sąsiedniego kraju. To bodaj jedyna na świecie tak wyraźna i wciąż funkcjonująca pozostałość po średniowiecznych sporach granicznych oraz doskonały przykład pokojowej współegzystencji, jakże rzadki we współczesnym świecie…

Interesującą częścią publikacji są rozdziały traktujące o… wyspach. Rzecz jasna Bonnett opisuje te najbardziej intrygujące – czy to ze względu na swoje pochodzenie (wyspa z lodowej mgiełki, Wielka Oceaniczna Plama Śmieci), status (New Moore, nowo powstała, będąca przedmiotem sporu między Indiami a Bangladeszem), charakter (North Sentinel w archipelagu Andamanów, zamieszkiwana przez plemiona nietknięte cywilizacją) czy osobliwą historię (pacyficzna wyspa Sandy, która nigdy nie istniała, a przez długie lata była oznaczania na mapach).
Mnie jednak szczególnie zaciekawiły fragmenty dotyczące miejsc o wyjątkowym statusie, pod jakimiś względami niejednoznacznych, a jest ich w publikacji całkiem sporo. Bonnett opisuje chociażby losy holenderskiej bazy Camp Zeist, która na krótki czas legalnie przeszła pod szkocką jurysdykcję, by mógł się tam odbyć proces terrorystów odpowiedzialnych za katastrofę samolotu w Lockerbie czy fenomen Cmentarza Północnego w Manili, który praktycznie stał się osiedlem mieszkaniowym ze względu na wysokość stołecznych czynszów.

Poza mapą to wyjątkowa publikacja budząca cała gamę emocji. Niezbyt optymistyczne refleksje wywołuje świadomość, że na wskutek działania człowieka Jezioro Aralskie niemal na naszych oczach zamieniło się w pustynię Aral-Kum, rujnując cały tamtejszy ekosystem, nie wspominając o zniszczeniach wywołanych skażeniem radioaktywnym czy innymi katastrofami będącymi następstwem ludzkiej bezmyślności, chciwości, krótkowzroczności. Dla równowagi z pewnością rozbawią Was lub wprawią w zdumienie przykłady ludzkiej kreatywności – jak choćby pomysł założenia własnego państwa na… opuszczonej platformie przeciwlotniczej, który urzeczywistnił przed półwieczem niejaki major Bates zakładając Księstwo Sealandu lub podlondyńskie wzgórze Hog’s Back, słynące z tradycji uprawiania seksu w miejscu publicznym pod gołym niebem.

Książka Alastaira Bonnetta to publikacja przemyślana w każdym calu: to nie zbiór przypadkowych, najpopularniejszych lokalizacji opisanych pobieżnie i bez głębszego sensu, ale pasjonująca podróż po osobliwych zakątkach świata odzwierciedlająca ludzką potrzebę odkrywania, eksplorowania, poznawania, połączona z wnikliwą analizą związków człowieka z określonym miejscem, ukazująca różnorodność i złożoność świata oraz piękno i grozę natury, a także  interakcje i wzajemny wpływ człowieka i środowiska: kształtowanie i oswajanie przestrzeni oraz to, jak ona zmienia nas, nasze postrzeganie świata, naszą wyobraźnię. Dzięki temu lektura pozostaje na dłużej w pamięci, generując moc refleksji – głównie nad naturą człowieka, który z jednej strony odczuwa potrzebę zakotwiczenia, znalezienia ostoi, miejsca, do którego mógłby zawsze wracać i nazywać domem, z drugiej jednak – tęskniącego za wolnością, ucieczką od codzienności, marzącego o nowych wyzwaniach, doświadczaniu dreszczyka emocji towarzyszącego odkrywaniu; Bonnett uświadamia że to jest możliwe, że świat wciąż jest pełen miejsc zaskakujących, przerażających bądź urzekających, ale zawsze intrygujących, czekających na nasz odkrycie.